Kognitywna neurobiologia świadomego śnienia: Wprowadzenie nowego protokołu testowania rzeczywistości w procesie indukcji – Badanie świadomości snu
Berenika Maciejewicz*
Uniwersytet Nauk, Sztuki i Technologii, College of Medicine, Montserrat, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Wielka Brytania
Berenika Maciejewicz, University of Science Arts and Technology, College of Medicine, Montserrat, BWI, UK.
E-mail: office@drberenikamaciejewicz.com
Prawa autorskie: ©2022 Maciejewicz, B. Artykuł jest rozpowszechniany na zasadach licencji Creative Commons Attribution License, która umożliwia nieograniczone użytkowanie, dystrybucję i reprodukcję na dowolnym nośniku, pod warunkiem wskazania oryginalnego autora i źródła.
Abstrakt
Wprowadzenie: W trakcie świadomego śnienia osoba zdaje sobie sprawę, że śni. Doświadczeni praktycy potrafią dodatkowo zyskać kontrolę nad przebiegiem snu – modyfikować narrację, postacie, a także decydować o własnych działaniach i kierunku rozwoju fabuły snu. Neurologicznie zjawisko to wiąże się z aktywnością płata ciemieniowego mózgu. Świadome sny występują rzadko, a w celu ich indukowania powstaje szereg technik kognitywnych.
Metody: Autor opracował nowy protokół indukcji świadomego śnienia i wdrożył go w tym badaniu, porównując jego skuteczność z dwiema innymi metodami indukcji. Przed rozpoczęciem 10-dniowego eksperymentu 33 uczestniczki (kobiety) podzielono na trzy równe grupy do testów porównawczych. Wszystkie wypełniły ankietę wstępną online, prowadziły dziennik snów oraz rejestrowały jakość i długość snu przez czas trwania badania, a po jego zakończeniu wypełniły ankietę podsumowującą.
Wyniki: W badaniu porównano trzy metody oparte na protokołach testowania rzeczywistości. Polegały one na wykonywaniu przez uczestniczki testów rzeczywistości w ciągu dnia, gdy były przytomne, aby wykształcić nawykowe, kognitywne zasoby służące do odróżniania jawy od snu. Założeniem było, że powtarzalne testowanie rzeczywistości co dwie godziny, wykonywane regularnie, zostanie przeniesione do sfery snu, umożliwiając rozróżnienie między stanem snu a jawy, a tym samym wywołanie świadomości we śnie. Wyniki wykazały, że nowy protokół był istotnie skuteczniejszy od pozostałych dwóch metod. Lepszy rezultat mógł wynikać z wprowadzenia dodatkowego elementu modalnego, którego brakowało w innych testowanych technikach. Korelacji z umiejętnością zapamiętywania snów nie badano bezpośrednio, choć uznano ją za możliwy czynnik.
Wnioski: Badanie pokazało większą efektywność nowego protokołu indukcji świadomego śnienia w porównaniu z dwiema innymi sprawdzanymi metodami. Kliniczne zastosowania świadomego śnienia mogą obejmować rozwijanie nowych terapii dla osób cierpiących na nawracające koszmary, traumy czy PTSD. Wyniki badań nad świadomością w snach mogą okazać się przydatne terapeutycznie w neuroobrazowaniu, w monitorowaniu świadomości podczas znieczulenia, w zespole zamknięcia oraz w zaburzeniach świadomości. Zaproponowano również wykorzystanie niekliniczne w badaniach nad wydajnością sportową. Doskonalenie bardziej niezawodnych i skutecznych metod indukcji świadomości we śnie może poszerzyć nasze rozumienie zjawiska pojawiania się samoświadomości.
Słowa kluczowe: Neuroscience of consciousness • Lucid dreaming • Świadome śnienie • Badania snu
Wprowadzenie
Testowanie rzeczywistości (RT, ang. Reality Test), inaczej zwane sprawdzaniem rzeczywistości, jest jedną z metod indukowania świadomego śnienia. Polega ona na tym, by w ciągu dnia ćwiczyć określone zadania kognitywne, co ma ułatwić lepsze odróżnianie stanu snu od jawy podczas późniejszego śnienia. Metoda RT została zaprojektowana tak, by zwiększyć metapoznanie poprzez nawykowe trenowanie umysłu, by celowo zauważać własny stan świadomości [1]. Bardziej doświadczeni praktycy świadomego śnienia potrafią z czasem uzyskać większą kontrolę nad samym snem, wpływać na narrację wydarzeń sennych, zachowania postaci sennych oraz zwiększać sprawczość w zakresie własnych działań i uczuć we śnie. Niektóre badania sugerują, że ćwiczenie świadomego śnienia może przekładać się na poprawę dobrostanu psychicznego w stanie czuwania [2]. Inne wskazują, że regularne praktykowanie technik związanych ze świadomym śnieniem może zwiększyć poczucie pewności siebie [3]. Ponieważ osoby śniące świadomie mogą przejmować kontrolę nad tym, co dzieje się we śnie, przypuszcza się, że pewne cechy zachowania mogą przenikać do ich osobowości na jawie. Ponadto zakłada się również, że techniki rozwijania świadomości we śnie mogą wspierać twórczość lub pełnić funkcję arteterapii w różnych sytuacjach terapeutycznych [4].
Umiejętność świadomej modyfikacji snów może przynieść pozytywne efekty w przypadku powtarzających się, uciążliwych koszmarów, ponieważ pozwala śniącemu zrozumieć, że traumatyzujące treści są jedynie snem [5]. Niektórzy praktycy wykorzystują te techniki do prób autoleczenia, inni po prostu po to, by doświadczyć przyjemnych i rozrywkowych aktywności w snach, takich jak np. latanie [6].
Metodologia
W tym pilotażowym badaniu wzięły udział 33 wolontariuszki w wieku od 19 do 47 lat, zrekrutowane za pośrednictwem ogłoszenia internetowego w celu nauki i przetestowania nowego, autorskiego protokołu indukcji świadomego śnienia. Uczestniczki podzielono na trzy równe grupy, aby porównać trzy różne metody testowania rzeczywistości stosowane w tym eksperymencie dotyczącym świadomości snu. Trzeci z testowanych protokołów był autorską modyfikacją opracowaną przez autora tego badania. Wszystkie osoby ukończyły badanie w pełnym wymiarze czasu.
W badaniu wykorzystano kwestionariusze wstępne oraz dzienniki do prowadzenia zapisów przez 10 dni trwania eksperymentu. Ankiety i ewaluacje przeprowadzono online. Codziennie do uczestniczek wysyłano wiadomości mailowe z instrukcjami. Zgodnie z lokalnymi przepisami i wymogami instytucjonalnymi nie było konieczne przeprowadzenie odrębnej oceny etycznej tego procesu zbierania danych. Badanie przeprowadzono zgodnie z Deklaracją Helsińską. Wszystkich uczestniczek dotyczyła dobrowolna zgoda na udział, a anonimowość została im zapewniona na piśmie. Do badania wybrano osoby zainteresowane technikami indukcji świadomego śnienia, ale nieposiadające wcześniejszego doświadczenia w tym zakresie.
Kryteria wykluczenia obejmowały wszelkie schorzenia psychiczne lub fizyczne, w tym bezsenność lub inne zaburzenia snu. Uczestniczki wyraziły świadomą zgodę, zapewniono im anonimowość, a projekt badania został przygotowany zgodnie z międzynarodowymi standardami badań i protokołów gromadzenia danych.
Wyniki
Wszystkie uczestniczki zostały poproszone o ustawienie w swoich telefonach alarmu co dwie godziny (łącznie pięć razy dziennie) przez 10 dni eksperymentu. Był to pierwszy element nowego protokołu, zaprojektowany w celu intensyfikacji efektów. Celem było zwiększenie częstotliwości dziennych testów rzeczywistości, tak aby metoda nie opierała się wyłącznie na spontanicznym przypominaniu sobie o konieczności wykonania ćwiczenia RT. Poproszono, by wybrać łagodny i krótki sygnał dźwiękowy alarmu, aby nie zaburzać codziennych aktywności, takich jak nauka lub praca. Dopuszczalny był również wibrujący alarm bez dźwięku. Sygnał ten miał stanowić wskazówkę dla każdej uczestniczki, by na chwilę wykonać przypisany jej test rzeczywistości.
W każdej z trzech grup, poza krótkim testem rzeczywistości wykonywanym po usłyszeniu sygnału (co dwie godziny, pięć razy dziennie), uczestniczki miały również po cichu w myślach zadać sobie pytanie: „Czy to sen, czy to rzeczywistość?”, a następnie wrócić do codziennych zajęć.
Pierwsza grupa została poproszona o zastosowanie techniki z lustrem jako metody testowania rzeczywistości. Polegało to na szybkim sprawdzeniu swojego odbicia lub twarzy w podręcznym lusterku lub innym dostępnym lustrze. We śnie odbicia w lustrach rzadko są odzwierciedlone poprawnie, ponieważ umysł ma trudność z tworzeniem precyzyjnych refleksów [7]. Choć nie jest to niemożliwe, rzadko zdarza się, by odbicie we śnie było prawidłowe. Uczestniczki z pierwszej grupy miały nosić przy sobie małe lusterko lub spojrzeć w najbliższe lustro po usłyszeniu sygnału z telefonu. Gdyby zauważyły zniekształcony, zamazany obraz lub brak odbicia, mogłyby uświadomić sobie, że śnią.
Obawą związaną z tą techniką było to, że użycie lustra we śnie może pokazać przerażające, zdeformowane obrazy, co mogłoby obudzić osobę śniącą [8]. Jednakże wyniki końcowych ankiet nie potwierdziły tych obaw. Dzięki regularnemu sprawdzaniu swojego odbicia uczestniczki miały nawykowe narzędzie do uświadamiania sobie swojego stanu, co mogło przenosić się na świadomość w trakcie snu. Niektórzy zwolennicy tej metody uważają nawet, że może to posłużyć jako nieświadomy eksperyment do lepszego poznania siebie, własnych niepewności czy przekonań na temat własnej osoby, tworząc pomost między nieświadomością a świadomością [9].
Drugą techniką testowania rzeczywistości było wykorzystywanie stałych, fizycznych obiektów oraz obserwowanie, jak zachowują się zgodnie z prawami fizyki. Metoda ta opiera się na fakcie, że w snach prawa fizyki rzadko obowiązują, a przenikanie ciał stałych przez inne materiały jest możliwe [10]. Uczestniczki stosujące tę technikę miały po usłyszeniu sygnału telefonu spróbować przycisnąć dłoń do ściany. Sprawdzenie, czy ich ręka jest w stanie przejść przez solidny obiekt, miało pomóc stwierdzić, czy śnią. Na jawie ściana jest nieprzenikalna, natomiast we śnie ręka mogłaby łatwo ją przeniknąć. Dopuszczono również wariant polegający na próbie przełożenia palca przez własną dłoń, na wypadek gdyby w pobliżu nie było ściany. Cel pozostał ten sam: wyrobić nawyk regularnego testowania rzeczywistości, który miałby się pojawić także we śnie i wywołać świadomość.
Inne, powszechnie stosowane techniki nie zostały uwzględnione w tym badaniu. Przykładem jest metoda z czytaniem tekstu, polegająca na przeczytaniu zdania, odwróceniu wzroku i ponownym przeczytaniu go w celu sprawdzenia, czy tekst się zmienił. Skuteczność tej metody wynika z faktu, że we śnie tekst często ulega zniekształceniom lub znika [11]. Autor badania uznał jednak, że metoda ta nie jest najlepszym wyborem dla osób początkujących, ponieważ może być mniej intuicyjna, a ponadto tekst nie zawsze pojawia się w snach na tyle wyraźnie, by stanowić czytelny znak.
Podobna technika polega na sprawdzaniu czasu na zegarku. W stanie snu cyfry mogą się rozmazywać, zmieniać lub znikać, co utrudnia dokładne odczytanie czasu [12]. Jeśli przy drugim spojrzeniu na czas coś się zmienia, to znak, że może to być sen. Jednakże także ta metoda nie została wykorzystana w badaniu ze względów praktycznych – nie wszyscy uczestnicy noszą zegarki, a telefony nie zawsze są pod ręką.
Trzecia i ostatnia technika sprawdzania rzeczywistości testowana w tym badaniu polegała na tym, by uczestniczki co dwie godziny spoglądały na swoje własne ręce. Ponieważ wszystkie były kobietami, dodano dodatkowy aspekt wizualny: kolor lakieru na paznokciach. We śnie kształt rąk może wydawać się nienaturalny lub dziwny. Metoda ta jest wygodna, bo wymaga jedynie własnych dłoni. Jeśli we śnie ręce wyglądają inaczej lub paznokcie nie mają oczekiwanego koloru, może to sygnalizować, że dana osoba śni.
Wyniki pokazały, że metoda opierająca się na obserwacji rąk wraz z dodatkiem kolorowego aspektu (lakieru do paznokci), stosowana 5 razy dziennie, okazała się najskuteczniejsza w indukcji świadomych snów. Co ciekawe, uczestniczki zauważyły, że przypomnienia z telefonu nie były dla nich irytujące czy kłopotliwe. Prowadzenie dziennika snów rano, co wymagano od wszystkich trzech grup już na 7 dni przed badaniem, ujawniło statystycznie wyższy wskaźnik zapamiętywania snów w grupie stosującej trzeci protokół w porównaniu z pozostałymi dwiema metodami. W okresie 10 dni testów zgłoszono 14 przypadków świadomych snów w grupie trzeciej, 5 w grupie pierwszej i 8 w grupie drugiej. Czas snu uczestniczek oraz ich wiek nie były istotnymi predyktorami częstotliwości występowania świadomych snów.
Przypuszcza się, że wprowadzenie dodatkowego aspektu wizualnego (koncentracja na kolorze) w trzecim protokole pomogło skuteczniej odróżniać bieżące wrażenia wzrokowe od ostatnich wspomnień, a tym samym jawę od snu. Niektóre uczestniczki podkreślały, że zyskały świadomość śnienia w momencie, gdy zauważyły brak koloru lakieru, chociaż wiedziały, że na jawie miały paznokcie pomalowane na różowo lub czerwono. Specyfika tego dodatku korelowała pozytywnie z wywoływaniem świadomości we śnie.
Część wolontariuszek odnotowała, że spały lepiej w noce, gdy udało im się osiągnąć świadomość we śnie, w porównaniu z nocami bez takiego doświadczenia. Badanie nie zawierało jednak odpowiednich kwestionariuszy do monitorowania tego czynnika we wszystkich grupach. Porównując wszystkie trzy techniki, uczestniczki nie zgłosiły dłuższego snu ani większego poczucia wypoczęcia po przebudzeniu w żadnej z grup. Wyniki nie wykazały więc związku między skuteczną indukcją świadomych snów a deklarowaną jakością snu. Nie można jednak wykluczyć hipotezy, że nieskuteczne próby wywołania świadomości we śnie mogą negatywnie wpłynąć na jakość i długość snu, co sugerują niektóre wcześniejsze badania [13].
Dyskusja
Niektóre badania sugerują, że trening świadomego śnienia może być korzystny dla pacjentów zmagających się z lękiem, depresją, zespołem stresu pourazowego (PTSD) czy powtarzającymi się, trudnymi do zniesienia koszmarami powiązanymi z traumą [14,15]. Ponadto, uważa się, że rozwijanie umiejętności świadomego śnienia może przynosić praktykującym również inne korzyści psychologiczne oraz kognitywne, takie jak zwiększenie uważności w ciągu dnia czy wykorzystywanie narracji snów jako formy autoterapii. Dzięki temu można budować większą pewność siebie i wewnętrzny spokój w życiu na jawie, co przekłada się na ogólną poprawę dobrostanu psychicznego [16]. Trening świadomego śnienia jest także proponowany jako alternatywna metoda leczenia fobii oraz forma arteterapii, pozwalająca eksplorować własną podświadomość [17].
Z drugiej strony, biorąc pod uwagę potencjalne negatywne skutki dla zdrowia, nadal istnieje wiele niewiadomych, które powinny skłaniać do ostrożności [18]. Ponieważ typowe procesy neurologiczne zachodzące w fazie snu REM mogą ulegać zmianom podczas świadomego śnienia, zasadne jest zadawanie pytań o długotrwałe i nieznane jeszcze skutki zdrowotne [19]. Niektóre inne badania nad świadomością we śnie przypisują poprawę jakości snu częstej indukcji lucidity. W niniejszej pracy jednak nie zaobserwowano powiązania między jakością snu a częstotliwością doświadczania świadomych snów – należy jednak podkreślić, że badanie nie było zaprojektowane z myślą o mierzeniu tej konkretnej korelacji, a liczba uczestników była ograniczona.
Wnioski
Niniejsze badanie przedstawia trzy różne techniki testowania rzeczywistości (RT) sprawdzone pod kątem najskuteczniejszej indukcji świadomego śnienia: testowanie stałych obiektów, technikę lustra oraz nowy protokół obserwowania własnych rąk z dodatkowym elementem koloru. Metody polegające na sprawdzaniu czasu oraz na czytaniu i ponownym odczytywaniu tekstu zostały wykluczone jako mniej praktyczne dla celów tej pracy. Nowy protokół RT okazał się najbardziej efektywną metodą wywoływania świadomych snów w prezentowanym eksperymencie.
Każda z trzech badanych metod miała wbudowany element mnemotechniczny, polegający na powtarzaniu w myślach pytania, czy jest to sen czy rzeczywistość, po usłyszeniu sygnału dźwiękowego pięć razy dziennie. Ten dodatkowy komponent służył zasadniczo jako wewnętrzny cel, skłaniający do kwestionowania natury rzeczywistości i mógł wpłynąć na skuteczność wszystkich trzech technik, działając jako automatyczne przypomnienie i werbalny bodziec do nawykowego zadawania sobie tego samego pytania podczas snu.
Wyniki sugerują również, że zastosowanie łagodnego dźwięku alarmu co dwie godziny (do pięciu razy dziennie) nie było dla uczestników ani uciążliwe, ani trudne do zrealizowania. Taka rutynowa struktura czasowa kontrastuje z typowymi strategiami RT stosowanymi w innych badaniach, gdzie wolontariusze muszą spontanicznie pamiętać o dziennych ćwiczeniach, co może skutkować rzadszą praktyką i problemami z ukończeniem badania. Podsumowując, to badanie dostarcza dowodów, że nowy protokół indukcji RT, wzbogacony o dodatkową modalność kolorystyczną oraz wsparcie mnemotechniczne, znacznie zwiększa szanse na osiągnięcie świadomego śnienia w porównaniu z pozostałymi badanymi strategiami. Biorąc pod uwagę różnorodne kliniczne i niekliniczne zastosowania świadomego śnienia, dalsze badania w tym obszarze pozostają istotne.
Bibliografia
- Soffer-Dudek N. “Are lucid dreams good for us? Are we asking the right
question? A call for caution in lucid dream research.” Front. Neurosci.13.
(2020). - Dyck, S., et al . “Effects of lucid dream induction on externalrated lucidity, dream emotions, and dream bizarreness.” Int. J.
Dream Res.11.1(2018):74-78. - de Macêdo, TC., et al. “My dream, my rules: can lucid dreaming treat
nightmares?” Front. psychol.10. (2019) - Aviram, L., et al. “Lucid dreaming: intensity, but not frequency, is
inversely related to psychopathology.” Front. psychol. 9. (2018) - Baird, B., “Increased lucid dream frequency in long-term meditators but
not following mindfulness-based stress reduction training.” Psychol.
Conscious.: Theory Res. Pract.,6.1 (2019). 6. - Stumbrys T., “Meta-awareness during day and night: The relationship
between mindfulness and lucid dreaming.” Imagin. Cogn. Pers.,34.4
(2015):415-33. - Turner, R. “The Mirror Experiment: Probing The Lucid Dream Mirror, World
of Lucid Dreaming” (2022). - Aspy, DJ., et al. “Reality testing and the mnemonic induction
of lucid dreams: Findings from the national Australian lucid
dream induction study” Dreaming. 27. 3(2017). - Erlacher, D., et al. „Self-perceived effects of lucid dreaming
on mental and physical health”. Int. J. dream res. 13.2(2020):309-313. - Aspy DJ. “Findings from the international lucid dream
induction study” Front. Psychol. 11 (2020). - Tholey P. “Techniques for inducing and manipulating
lucid dreams” Percept. Mot. Ski. 57.1 (1983):79-90. - Erlacher, D., “Time for actions in lucid dreams: effects of task modality,
length, and complexity.” Front. Psychol. 16.1 (2014).13. - Vallat, R., & Ruby, PM., “Is it a good idea to cultivate lucid
dreaming?” Front. Psychol. 10 (2019). - Van Zyl ,LE., et al. “The psychometric properties of the Grit-O scale within
the Twente region in Netherlands: An ICM-CFA vs.
ESEM approach.” Front. Psychol. 11 (2020). - Duarte, AP., et al. “Authentic leadership and improved individual
performance: affective commitment and individual creativity’s sequential
mediation.” Front. Psychol. 12 (2021). - Tzioridou, S., et al. “Nightmares, Mindfulness And Lucid Dreaming.”
- Erlacher, D., et al. “Self-perceived effects of lucid dreaming
on mental and physical health.” Int. J. dream res.13. 2(2020):309-313. - Raduga M. “Optimal sleep duration and its deviation outcomes from
perspectives of REM sleep dissociative phenomena.”
Dreaming. 31.3 (2021). - Schadow ,C., et al. “The relationship between lucid dream frequency and
sleep quality: Two cross-sectional studies. Int. J. Dream
Res. 11 (2018)154-159.